Długotrwałe oczekiwanie przed sądem by uzyskać nakaz zapłaty wraz z klauzulą. Nadzieja, że egzekucja u komornika przyniesie upragnione odzyskanie długu. Wielkie rozczarowanie i złość gdy okazuje się, że nie tylko nie ma szans na pieniądze dla wierzyciela ale co gorsza komornik obciąża go opłatą. Jak tego uniknąć?

Wierzyciel, który dąży do odzyskania swoich należności, opiera się na egzekucji jako mechanizmie zapewniającym skuteczność dochodzenia roszczeń. Jednakże niecelowość wszczęcia postępowania egzekucyjnego, o której mowa w art. 30 ustawy o kosztach komorniczych (dalej: ukk), stanowi istotną przesłankę do obciążenia wierzyciela opłatą umorzeniową. 

Podstawa prawna
Zgodnie z art. 30 ukk, w razie oczywiście niecelowego wszczęcia postępowania egzekucyjnego lub wskazania we wniosku o wszczęcie egzekucji osoby niebędącej dłużnikiem komornik wydaje postanowienie o pobraniu od wierzyciela opłaty stosunkowej w wysokości 10 % egzekwowanego świadczenia.

Analiza przesłanki oczywistej niecelowości
Przesłanka oczywistej niecelowości odnosi się do sytuacji, gdy już w momencie składania wniosku egzekucyjnego możliwe było przewidzenie, że działania komornika nie doprowadzą do realizacji świadczenia wynikającego z tytułu wykonawczego. Doktryna (M. Siembierowicz, M. Świtkowski) podkreśla, że wierzyciel, dysponując pełnią wiedzy o stanie prawnym i faktycznym, powinien dokonać odpowiedniej weryfikacji zasadności wszczęcia postępowania.

Przykładowe sytuacje niecelowości wszczęcia postępowania egzekucyjnego:

  1. Świadczenie spełnione przed złożeniem wniosku – wierzyciel domaga się egzekucji mimo wcześniejszego dobrowolnego spełnienia świadczenia przez dłużnika.
  2. Tytuł pozbawiony wykonalności – np. wskutek upływu terminu przedawnienia lub prawomocnego uchylenia tytułu wykonawczego.
  3. Błędna identyfikacja dłużnika – wskazanie osoby trzeciej jako dłużnika.
  4. Zaspokojenie w drodze zabezpieczenia – wszczęcie egzekucji mimo pełnego zabezpieczenia roszczenia poprzez zastaw.
  5. Zgon dłużnika przed wszczęciem postępowania.
  6. Postępowania restrukturyzacyjne lub upadłościowe – wyłączające możliwość prowadzenia egzekucji przeciwko dłużnikowi z mocy przepisów szczególnych.

Ratio legis przepisu
Ustawodawca wprowadzając art. 30 ukk, uwzględnił konieczność odpowiedzialnego korzystania przez wierzycieli z mechanizmów egzekucyjnych. Celem tej regulacji jest eliminowanie przypadków rażącego niedbalstwa, nadużywania prawa oraz szykanowania dłużników, którzy dobrowolnie realizują swoje zobowiązania. Ratio legis wynika z przekonania, że to wierzyciel najlepiej zna okoliczności swojej sprawy, w tym aktualny stan dłużnika i jego zdolność do spełnienia świadczenia.

Orzecznictwo Sądu Najwyższego
Sąd Najwyższy w kilku doniosłych orzeczeniach sprecyzował zakres zastosowania art. 30 ukk.

Wskazuje się na doniosłość weryfikacji zasadności wszczynania postępowania egzekucyjnego przez wierzyciela, zwłaszcza w kontekście przesłanki oczywistej niecelowości. W uchwale z dnia 27 stycznia 2022 r. (sygn. III CZP 36/22) Sąd Najwyższy orzekł, że złożenie przez wierzyciela wniosku egzekucyjnego przeciwko zmarłemu dłużnikowi stanowi oczywiście niecelowe wszczęcie postępowania egzekucyjnego w rozumieniu art. 30 ukk. W takiej sytuacji wierzyciel jest zobowiązany do uiszczenia opłaty stosunkowej. 

Podobne stanowisko wyrażono w uchwale z dnia 5 kwietnia 2024 r. (sygn. III CZP 6/23), w której Sąd Najwyższy ponownie potwierdził, że wszczęcie egzekucji przeciwko zmarłemu dłużnikowi może być zakwalifikowane jako oczywiście niecelowe w rozumieniu art. 30 ukk.

Z kolei w uchwale z dnia 28 stycznia 2022 r. (sygn. III CZP 21/22) Sąd Najwyższy rozpatrzył kwestię wszczęcia postępowania egzekucyjnego po ogłoszeniu upadłości dłużnika. Uznał wówczas, że art. 30 ukk nie stanowi podstawy pobrania opłaty stosunkowej od wierzyciela w przypadku umorzenia postępowania na podstawie art. 824 § 1 pkt 2 k.p.c. W ocenie Sądu, wszczęcie egzekucji po ogłoszeniu upadłości dłużnika, choć może być niecelowe, nie zawsze skutkuje obowiązkiem uiszczenia opłaty stosunkowej, co wywołało kontrowersje w doktrynie i praktyce orzeczniczej. Pomimo takiego stanowiska, część sądów rejonowych przyjmuje odmienne podejście, wskazując na konieczność obciążenia wierzyciela kosztami w takich sytuacjach.

Obowiązki wierzyciela przed złożeniem wniosku egzekucyjnego

  1. Weryfikacja dłużnika w rejestrach publicznych – W każdym przypadku konieczna jest kontrola danych dotyczących dłużnika w Krajowym Rejestrze Zadłużonych – dostępny online oraz darmowym: krz.ms.gov.pl.
  2. Sprawdzenie zdolności sądowej dłużnika – Wierzyciel powinien zweryfikować, czy dłużnik nadal żyje, szczególnie w przypadku długiego okresu od uzyskania tytułu wykonawczego.
  3. W przypadku działania pełnomocnika – weryfikacja u wierzyciela czy dłużnik nie dokonał spłaty zobowiązania.
  4. Precyzja i rzetelność przy sporządzaniu wniosku egzekucyjnego – prawidłowe oznaczenie dłużnika (pomocna może być weryfikacja z identyfikatorami dłużnika: NIP, PESEL w klauzuli wykonalności), dochodzonej kwoty i innych istotnych danych.

Podsumowanie
Regulacja art. 30 ukk jest istotnym elementem systemu, który wymusza odpowiedzialność wierzyciela w korzystaniu z instrumentów egzekucyjnych. Wymóg należytej staranności weryfikacyjnej, połączony z sankcjami za oczywiste nadużycie, ma na celu ochronę zarówno dłużników, jak i efektywności systemu egzekucyjnego. Interpretacja przesłanki oczywistej niecelowości powinna być dokonywana z uwzględnieniem specyfiki konkretnej sprawy oraz intencji ustawodawcy, zapewniając równowagę między interesami wierzyciela a ochroną przed nadużyciami.

* niniejszy artykuł sporządzony zgodnie ze stanem prawnym aktualnym w grudniu 2024 r.